Dünyada Görülen İklim Tipleri ve Özellikleri

Sıcaklık, yağış, basınç gibi iklim elemanları göreceli (özel) ve mutlak (matematik) konum unsurlarına bağlı olarak dünya üzerinde farklılık gösterir, Bu nedenle dünya üzerinde özellikleri farklı olan iklim tipleri oluşmuştur.

Ülkelerin iklim koşullarını hem özel hem de matematik konum unsurları etkiler. Genellikle kuzey – güney doğrultusunda geniş ülkelerde enseme bağlı olarak iklim çeşitliliği fazladır. Ancak kuzey – güney doğrultusunda dar olan ülkelerde de özel konumdan dolayı iklim çeşitliliği fazla olabilmektedir (Türkiye gibi).

İklim tiplerini sıcaklık ve yağış özelliklerine göre gruplara ayırabiliriz. Sıcaklıklarına göre iklimler sıcak, ılıman ve soğuk iklimler diye üçe ayrılır. iklim tiplerinin bu şekilde sınıflandırılmasında daha çok Dünya’nın şekli yani enlem faktörü dikkate alınmıştır. Örneğin; ülkemiz orta kuşakta olduğu için ılıman iklimlerin etkisindedir. Sıcak ve soğuk iklimlerde mevsimler arası sıcaklık değişimi çok fazla değildir.

Örneğin; sıcak iklimlerde sürekli yaz mevsiminin koşulları, soğuk iklimlerde ise sürekli kış mevsiminin koşulları yaşanır. Oysa orta kuşaktaki ılıman iklimlerde sıcaklığın aylara göre değişimi çok belirgindir.

İklimleri yağış miktarlarına göre de ayırabiliriz. Yağış miktarlarına göre iklimler nemli, yarı kurak ve kurak iklimler diye üçe ayrılır. Örneğin; yağış miktarı fazla olan Ekvatoral, muson, okyanusa. iklimleri nemli, yağış miktarı az olan çöl, kutup, tundra gibi iklimler ise kurak iklimler grubunda yer alır.

İklim koşulları değiştikçe, bitki türleri de farklılaşır. Dolayısıyla her iklim bölgesinde o iklim bölgesinin iklim koşullarına uyum gösteren doğal bitki türleri vardır. Benzer iklim koşullarına sahip alanların doğal bitki örtüleri de benzerdir.

Yağış ve sıcaklık yönünden benzer özellikleri taşıyan alanlarda büyük iklim tipleri etkilidir. Bu iklimlerin özelliklerini ayrı ayrı inceleyelim.

A) Sıcak İklimler

Ekvator ile 30° enlemleri arasında etkili olan iklimlerdir. Sıcak kuşak iklimleri arasında Ekvator, sayan, muson ve tropikal çöl iklimi yer alır. Bu iklimlerde yıllık yağış miktarı ile (çöl iklimi hariç) nem oranı fazladır. Ayrıca bu iklimlerin genelinde yaz mevsiminin koşulları yaşanır.

1). Ekvatoral İklim ve Özellikleri

Yıllık ortalama sıcaklık 25°C civarındadır. Yıllık sıcaklık farkı 2-3°C’yi geçmez. Yıllık yağış miktarı 2000 mm’den fazladır. Bitki örtüsü oldukça gür geniş yapraklı ormanlardır.

Özellikleri

Ekvatoral iklimin etkili olduğu yerlere güneş ışınları sürekli büyük açılarla gelir. Dolayısıyla sıcaklık yıl boyu fazladır. Bu iklimde yıllık sıcaklık ortalaması 23°C – 25°C arasındadır. Dolayısıyla yıllık sıcaklık farkı 2°C civarındadır.

Ekvatoral iklimde yıllık sıcaklık farkının az olmasında etkili olan iki temel faktör şunlardır:

• Nemliliğin fazla olması
• Güneş ışınlarının yıl içinde çok farklı açılarla gelmemesi

Ekvatoral iklimin yağış ve sıcaklık grafiği Ekvatoral iklimde yıl boyu yağış vardır. Yani yağış rejimi düzenlidir. Ekvatoral iklimde yıl boyu yağışın fazla olmasında etkili olan faktörler ise şunlardır:

• Alçak basınçtan dolayı yıl boyu yükselici hava hareketlerinin olması
• Alize rüzgarlarının karşılaşarak yükselmesi

Ekvatoral iklimde yıl boyu yağışın olduğunu belirtmiştik. Bu iklimde yıl boyu konveksiyonel yani yükselim yağışları vardır. Konveksiyonel yağışlar güneş ışınlarının dik geldiği mart ve eylül aylarında en fazla, güneş ışınlarının en küçük açıyla geldiği aralık ve haziran aylarında ise en az düşer. Yani bu iklimde yağış yıl içinde iki kez artar, iki kez azalır. Ekvatoral iklimin yıllık yağış miktarı 2000 mm civarındadır.

Uyarı: Ekvatoral bölgede orman altının bataklıklarla kaplı olması ve sıcaklık ile yağışın çok oluşundan dolayı yerleşmeler yükseltisi 2000 – 3000 m olan alanlara kurulmuştur.

2). Savan İklimi ve Özellikleri

10° – 20° Kuzey ve Güney enlemleri arasında ve 0°-10° enlemlerinde 1000m’den sonra görülür. Yıllık ortalama sıcaklık 20°C civarındadır. Yıllık sıcaklık farkı 4-5°C’dir. Yıllık yağış miktarı 1000-2000 mm arasındadır.

Özellikleri

Ekvatoral iklim ile çöl iklimi arasında kalan alanlarda yazı yağışlı olan tropikal iklim etkilidir. Bu iklime savan iklimi de denir. Savan ikliminde yıllık ortalama sıcaklık enlem etkisine bağlı olarak ekvatoral iklime göre biraz daha azdır. Bu iklimin yıllık ortalama sıcaklığı 20°C civarındadır. Yıllık sıcaklık farkı ise 5°C civarındadır.

• Savan ikliminde yağış miktarı fazladır. Ancak yağışın yıl içindeki dağılışı düzensizdir. Yağışın yıl içindeki dağılışını Ekvatoral iklim ile çöl iklimi belirler.
• Savan ikliminde yaz aylarında çöl ikliminin etkisi azalır. Dolayısıyla yaz aylarında Ekvatoral iklimin etkisinde kaldığı için bol yağış alır (konveksiyonel oluşumlu). Kış aylarında ise Ekvatoral iklimin etkisi azaldığı için çöl ikliminin etkisinde kalan sayan ikliminde yağışlar azalır. Savan ikliminin yıllık yağış miktarı 1000 mm’den fazladır.

Uyarı: Savan ikliminde mevsim ayrımı sıcaklığa göre değil de yağışa göre yapılır. Çünkü; bu iklimde yıl boyu hava sıcaktır.

3). Muson İklimi ve Özellikleri

Muson rüzgarlarının etki alanlarında görülür. Yıllık ortalama sıcaklık 15-20°C’dir. Yıllık sıcaklık farkı 10°C, yıllık ortalama yağış miktarı 2000 mm civarındadır. Bitki örtüsü kışın yaprağını döken, yazın yeşillenen ormanlardır. Yağışların azaldığı yerlerde ise savanlar görülür.

Özellikleri

Savan iklimine ve Ekvatoral iklime göre Sıcaklık daha azdır. Aylar arasındaki sıcaklık farklılaşması belirgindir. Dolayısıyla muson ikliminde mevsimler belirgin olarak yaşanır. Yani yıllık sıcaklık farkı savan iklimine ve Ekvatoral iklime göre daha fazladır (enlem etkisi). Muson ikliminde yağış miktarını, yağış rejimini ve sıcaklık ortalamalarını muson rüzgarlarının esme yönü belirler.

Muson ikliminde yazlar bol yağışlıdır. Dolayısıyla yaz aylarında sık sık sel ve su baskınları olur. Barajlar taşar. Kış ayları ise kuraktır. Muson ikliminde yaz aylarının yağışlı geçmesinde rüzgarların denizden karaya, kış aylarının kurak geçmesinde ise rüzgarların karadan denize esmesi etkilidir.

Uyarı: Dünya’nın en fazla yağış alan iklimlerinden birdir. Yıllık yağış miktarı 2000 mm’den fazladır. (Çerra Punçi’de 11600 mm’yi bulur).

4). Çöl İklimi ve Özellikleri

Dönenceler civarında, Asya ve Kuzey Amerika’da karaların iç kısımlarında ve Güney Amerika’nın güneyinde görülür. Bu iklim tipini, yağışların yok denecek kadar az olması belirler. Günlük sıcaklık farkının 50°C’yi bulduğu zamanlar olmaktadır. Bitki örtüsü bazı küçük otlar ve kaktüstür

Özellikleri

• Tropikal çöller (dönenceler civarı) dünyanın en sıcak yerleridir. Sıcaklığın fazla olmasında nemin az olması ile alçalıcı hava hareketi etkilidir.
• Çöllerde nem az olduğu için ısınma ve soğuma hızlı olur. Gündüzleri aşırı bir ısınma, geceleri ise aşırı bir soğuma vardır. Dolayısıyla çöl iklimi günlük sıcaklık farkının en fazla olduğu iklimdir.

Uyarı: Orta kuşak çöllerinde yıllık sıcaklık farkı tropikal çöllere göre daha fazladır.

B. Ilıman İklimler

30° – 60° enlemleri arasındaki alanda etkili olan iklimlerdir. Orta kuşak iklimleri içinde Akdeniz, okyanusal, sert karasal ve ‘liman karasal (step) iklimleri yer alır. Bu iklimlerin en önemli özelliği dört mevsimin yaşanmasıdır.

1). Akdeniz İklimi ve Özellikleri

Yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlıdır. Yıllık ortalama sıcaklık 15-20°C’dir. Yıllık sıcaklık farkı yaklaşık 18°C’dir. Yıllık yağış miktarı 600-1000 mm arasında değişir. Karakteristik bitki örtüsü kızılçam 30° ormanlarının tahrip edilmesiyle ortaya çıkan makilerdir.

Özellikleri

Akdeniz ikliminde yaz aylarının ortalama sıcaklığı 28°C, kış aylarının ortalama sıcaklığı 8°C civarındadır. Yani yazlar sıcak, kışlar ılıktır.

Yıllık yağış miktarının 750 ile 1000 mm arasında olduğu Akdeniz ikliminde yazlar kurak, kışlar yağışlıdır. Kışların yağışlı olmasında cephesel faaliyetler, yazların kurak olmasında ise alçalıcı hava hareketi etkilidir.

2). Okyanusal İklim ve Özellikleri

Genellikle karaların batı kıyılarında görülür. Yıllık sıcaklık ortalaması 15°C’dir. Yıllık sıcaklık farkı 10°C yağış ortalaması 1500 mm civarındadır. En fazla yağış sonbahar mevsiminde görülür. Tabii bitki örtüsü yayvan ve iğne yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlardır.

Özellikleri

Ilıman iklimler içinde yıllık sıcaklık farkının en az olduğu iklimdir. Okyanusal iklimde yaz ayları serin, kış ayları ılıktır. Yaz aylarının ortalama sıcaklığı 24°C, kış aylarının ortalama sıcaklığı da 7°C civarındadır. Yıllık sıcaklık farkı ise 15 ile 17°C civarındadır.

Okyanusal iklimin oluşmasında sıcak su akıntıları ile batı rüzgârları etkilidir. Bu iki faktöre bağlı olarak, bu iklim her mevsim bol yağış alır. Yani yağış rejimi düzenli olan bir iklimdir. Okyanusal iklimde hem cephesel hem de yamaç yağışları yaygındır. Bu iklimin yıllık yağış miktarı 1000 mm’den fazladır.

Uyarı: Ülkemizde Karadeniz Bölgesi’nin özellikle Doğu Karadeniz Bölümü’nün kıyısında etkili olan iklim koşulları okyanusal iklim koşullarıyla hemen hemen aynıdır.

3). Step İklim ve Özellikleri

Yıllık sıcaklık farkı 15-30°C’dir. Yıllık yağış miktarı 300-500 mm’dir. En fazla yağış ilkbahar ve yaz mevsiminde görülür. Bitki örtüsü bozkırdır.

Özellikleri

Step iklimi, Akdeniz iklimi ile çöl iklimi arasında geçiş özelliklerine sahip olan bir iklimdir. Step ikliminde yazlar sıcak, kışlar ise soğuktur. Kış aylarında sıcaklığın 0°C’nin altına düştüğü gün sayısı fazladır. Step ikliminde yaz aylarının ortalama sıcaklığı ise 25°C civarındadır.

Step ikliminde yıllık yağış miktarı azdır. Yıllık yağış miktarı ortalama olarak 300-500 mm arasındadır. Yağışın yıl içindeki dağılımına bakıldığında yağışın en çok ilkbahar, en az ise yaz aylarında düştüğü görülür.

Uyarı: Step ikliminde yağış miktarının az oluşunda nemin az olması yani karasallık (deniz etkisine kapalı olma) etkilidir.

4). Sert Karasal İklim ve Özellikleri

Kış mevsimi çok soğuk geçer ve uzun sürer. Yazlar ise sıcak geçer ve kısa sürer, Yıllık yağış miktarı 500-600 mm civarındadır. Kış yağışları daha çok kar şeklindedir. Bitki örtüsü iğne yapraklı ormanlardır.

Özellikleri

Ilıman karasal iklime göre yazları daha serin, kışları ise daha soğuk olan bir iklimdir. Bu iklimde yaz aylarının ortalama sıcaklığı 15-20°C civarındadır. Yani yaz ayları serindir. Kış aylarında ise sıcaklığın -40°’ye düştüğü günler de vardır.

Uyarı: Sert karasal iklim yıllık sıcaklık farkının en fazla olduğu iklimdir.

C. Soğuk İklimler

Bu kuşaktaki iklimlerde sıcaklık yıl boyu düşüktür. Yılın büyük bir kısmında sıcaklık O’C’nin altındadır. Tundra ve kutup iklimleri soğuk iklimlerdir. Bu iklimleri inceleyelim.

1). Tundra İklimi ve Özellikleri

Sıcaklığın çok düşük olduğu bir iklim tipidir. Yağışlar ortalama 200-250 mm kadardır. En fazla yağış yaz aylarında görülür. Doğal bitki örtüsü çalı, yosun ve yazın yeşeren kurakçıl otlardan oluşan tundralardır.

Özellikleri

Tundra ikliminde en soğuk ayın sıcaklık ortalaması -30°C, en sıcak ayın sıcaklık ortalaması ise 5°C ile 10°C arasındadır. Yıllık yağış miktarı çok azdır. Toprağın derinlerdeki kısmı yıl boyunca donmuş haldedir. Bu nedenle tundra bölgesinde ağaç türü bitkiler yetişmez. Kısa ve serin geçen yaz döneminde toprağın yüzeyinde çözülme gerçekleşir ve bataklıklar oluşur.

2). Kutup İklimi ve Özellikleri

Kutup bölgelerinde görülür. Sıcaklık ortalaması yıl boyunca 0°’nin altındadır. Ortalama yağış 200 mm civarındadır. Bitki örtüsüne rastlanmaz.

Özellikleri

Sıcaklık yıl boyunca düşüktür ve O’C’nin altındadır. Yüzey sürekli kar ve buzullarla kaplıdır. Yeryüzünün en az yağış alan bölgelerindendir. Bu bölgelerde yerleşik hayat görülmez.

Kutup bölgelerinde yüzey kar ve buzullarla kaplı olduğundan bitki örtüsü görülmez.